Γράφει ο Θεολόγης Ανδρονίδης
Ένα από τα σημαντικότερα έργα του, που επηρέασαν την μετέπειτα Βυζαντινή φυσική φιλοσοφία, είναι οι 9 ομιλίες του για το εξαήμερο. «Εξαήμερον» λέγεται η χρονική περίοδος που ο θεός δημιούργησε τον κόσμο. Οι ομιλίες αυτές εκφωνήθηκαν στην Καισάρεια της Καππαδοκίας περί το 370.Το δυστύχημα είναι πως ο Βασίλειος δεν έχει γράψει τίποτε ειδικά για τον χρόνο. Προσπαθούμε μέσα από τις αναφορές που κάνει στην εξαήμερο[1], στον Ανατρεπτικό του Απολογητικού του Δυσσεβούς Ευνομίου[2] και στο περί Αγίου Πνεύματος[3], να δομήσουμε εκ των υστέρων τις αντιλήψεις του για τον χρόνο. Ο Βασίλειος προσπαθεί να συγκεράσει αφ’ ενός τον φιλοσοφικό λόγο της εποχής του και αφ’ ετέρου τον εξ αποκαλύψεως λόγο. Και ο μεν φιλοσοφικός λόγος δομείται και εξελίσσεται κατά το μάλλον ή ήττον ορθολογικά, ξεκινώντας βέβαια από μερικά αξιώματα, ο δε αποκαλυπτικός παραμένει δέσμιος στην αυθεντία της Βίβλου. Ο Βασίλειος είναι αναγκασμένος να κινείται μεταξύ των απόψεων που θεμελίωσαν οι προ αυτού φιλόσοφοι, και των χωρίων της Γραφής. Ο πυρήνας της φιλοσοφικής του σκέψης είναι κυρίως Πλατωνικός, μέσα από το πρίσμα της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, της κυρίαρχης φιλοσοφίας της εποχής του.
Τί εἶναι λοιπόν ὁ χρόνος; Ἐάν δ΄ ἐρωτήσῃ κανείς θά τοῦ εἰπῶ, ὅτι τόν γνωρίζω, ἀλλ΄ ἄν θελήσω νά τόν ἑρμηνεύσω εἰς τόν ἐρωτόντά με, τόν ἀγνοῶ. Ἐν τούτοις ἰσχυρίζομαι ὅτι, ἐάν δέν παρήρχετο τίποτε, δέν θά ὑπῆρχε χρόνος παρελθών καί ὅτι ἐάν δέν ἐπήρχετο τίποτε, δέν θά ὑπῆρχε μέλλων χρόνος καί τέλος, ὅτι ἐάν δέν ὑπῆρχε τίποτε , δέν θά ὑφίστατο χρόνος παρών.[4]
Ο χρόνος στη Φιλοσοφία
Η φύση του χρόνου υπήρξε ένα από τα μείζονα προβλήματα της φιλοσοφίας ήδη από την αρχαιότητα. Είναι ορθό να βλέπουμε τον χρόνο να κυλά; Κι αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, κυλά από το μέλλον στο παρελθόν με την ανθρωπότητα κολλημένη σαν βάρκα στη μέση του ποταμού; Ή μήπως κυλά από το παρελθόν προς το μέλλον, παρασύροντας τη βάρκα με τη ροή του; Δύσκολα ερωτήματα ή πολύ αφηρημένα για να απαντηθούν και να μας ωθήσουν να απορρίψουμε τη ‘μεταφορική’ εικόνα του χρόνου ως ροή. Αν, ωστόσο επιθυμούμε να απορρίψουμε την εικόνα της ροής, πώς μπορούμε να συλλάβουμε το πέρασμά του; Τι είναι αυτό που διακρίνει το παρελθόν από το παρόν ή το μέλλον ή μήπως δεν υφίσταται αντικειμενική διάκριση και ο χρόνος είναι μια ενιαία οντότητα που αποκαλείται παρόν; Τι είναι αυτό που δίνει στο χρόνο την κατεύθυνσή του; Τι είναι εκείνο που συνηγορεί υπέρ της ασυμμετρίας μεταξύ παρελθόντος και παρόντος; Υφίσταται η άχρονη ύπαρξη ή μήπως η ύπαρξη γίνεται αντιληπτή μόνο μέσα στα όρια του χρόνου;
Πολλά από αυτά τα προβλήματα τέθηκαν στα Φυσικά του Αριστοτέλη, με τη μορφή παραδόξων ή προβλημάτων που αφορούσαν στην ίδια την ύπαρξη του χρόνου. Το ένα πρόβλημα αφορά την ύπαρξή του. Μπορεί να υπάρχει χρόνος, από την στιγμή που δεν υπάρχει κανένα από τα επί μέρους τμήματά του; (π.χ. η παρούσα στιγμή, ως μη έχουσα διάρκεια, δεν μπορεί να υπολογιστεί ως τμήμα του χρόνου). Τα παράδοξα του Αριστοτέλη και του Ζήνωνα για τον χρόνο και τον χώρο ώθησαν Ατομιστές όπως ο Επίκουρος και ο Διόδωρος Κρόνος να θεωρήσουν τη δομή του χρόνου κοκκιώδη, αλλά σε αυτή τους την άποψή συνάντησαν αντίσταση από τους Στωικούς, κυρίως τον Σέξτο Εμπειρικό. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια χωροποίηση του χρόνου, δηλαδή την μετατροπή του χρόνου σε χώρο.
Τι είναι, λοιπόν, ο χρόνος; Όμως, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει το παρελθόν και το μέλλον, αφού τo παρελθόν πέρασε και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη; Από την άλλη, αν το παρόν ήταν πάντα παρόν και δεν κυλούσε, το παρελθόν δε θα ήταν χρόνος αλλά αιωνιότητα. Αλλά, αν ήταν το παρόν μόνο χρόνος, γιατί κυλά στο παρελθόν, πώς μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει; Υπάρχει, μόνον γιατί κάποια στιγμή θα πάψει να υπάρχει. To μόνο, λοιπόν, που μπορούμε να βεβαιώσουμε είναι ότι ο χρόνος οδηγεί στη μη-ύπαρξη. -(Άγιος Αυγουστίνος Εξομολογήσεις, ΧΙ)
(συνεχίζεται)
[1] Εξαήμερος, Βασιλείου Καισαρείας του Μεγάλου Άπαντα τα Έργα τομ.4, Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς» 1973, μετάφρασης Στ. Σάκκου.
[2] Δογματικά , Βασιλείου Καισαρείας του Μεγάλου Άπαντα τα Έργα τομ.4, Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς» 1973, μετάφρασης Στ. Σάκκου.
[3] Δογματικά , Βασιλείου Καισαρείας του Μεγάλου Άπαντα τα Έργα τομ.4, Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς» 1973, μετάφρασης Στ. Σάκκου.
[4] Τί εἶναι λοιπόν ὁ χρόνος; Ἐάν δ΄ ἐρωτήσῃ κανείς θά τοῦ εἰπῶ, ὅτι τόν γνωρίζω, ἀλλ΄ ἄν θελήσω νά τόν ἑρμηνεύσω εἰς τόν ἐρωτόντά με, τόν ἀγνοῶ. Ἐν τούτοις ἰσχυρίζομαι ὅτι, ἐάν δέν παρήρχετο τίποτε, δέν θά ὑπῆρχε χρόνος παρελθών καί ὅτι ἐάν δέν ἐπήρχετο τίποτε, δέν θά ὑπῆρχε μέλλων χρόνος καί τέλος, ὅτι ἐάν δέν ὑπῆρχε τίποτε , δέν θά ὑφίστατο χρόνος παρών. Αἱ ἐξομολογήσεις ΧΙ, Ἀγίου Αὐγουστίνου, μετάφρασις Ἀνδρέα Δαλέζιου
