Γράφει ο Θεολόγης Ανδρονίδης
Και όντως το μαγικό αυτό μέταλλο, ο σίδηρος, επιτάχυνε τις κοινωνικές εξελίξεις, οδήγησε σε αναστατώσεις, πολέμους, ακόμη και κατάρρευση αυτοκρατοριών και ανάδυση νέων. Ένας νέος πολιτισμός γεννήθηκε, ο ελληνορωμαϊκός, με γεννητούρια γύρω στον 12ο αιώνα πΧ. Δυο φύλα έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι. Βέβαια και αυτός ωρίμασε, γέρασε και αποτραβήχτηκε από την σκηνή της Ιστορίας δίνοντας τα σκήπτρα σε έναν άλλο, στον Βυζαντινο-Αραβικό. Η ημερομηνία της διαδοχής ανάγεται στα τέλη του 3ου με αρχές του 4ου αιώνα μΧ.
Τα πλοία του Οδυσσέα.
Και τώρα θα ελέγξω πόσο επιμελείς μαθητές είσθε.
Α) πόσα ήταν τα καράβια του Οδυσσέα ;
Β) τι χρώμα είχαν;
Ο Οδυσσέας έχει μόνο 12 πλοία ενώ οι άλλοι Αχαιοί βασιλείς γύρω στα 40. Γιατί, όμως, ο θρυλικός πορθητής της Τροίας μόνο 12; Και γιατί ενώ τα πλοία των άλλων ηγεμόνων είναι μαύρα του πολυμήχανου κόκκινα; Ένα τεχνολογικό ερώτημα προκύπτει. Μήπως το κόκκινο χρώμα ήταν κάτι πολύτιμο με υψηλό κόστος;
Μερικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δόθηκαν μέσω της πειραματικής αρχαιολογίας. Με αυτά τα ερωτήματα ασχολήθηκαν επιστήμονες από τον 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα.
Στον στίχο Β 637 της Ιλιάδας αλλά και ι 125 της Οδύσσειας διαβάζουμε: «νήες μιλτοπάρησι». Τι είναι όμως, η μίλτος; Ο πρώτος μελετητής που προσπάθησε να το εξηγήσει είναι ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στην «Φυσική Ιστορία» του. Να τι μας λέει : από την εποχή του Τρωικού πολέμου εκτιμούσαν το χρώμα της μίλτου έτσι ώστε ο Όμηρος να αναφέρει πόσο επαινούσαν τα πλοία που ήταν βαμμένα με αυτό.
Σκοπός της μίλτου είναι να προστατεύει το ξύλο αφενός και αφετέρου να του δίνει ωραία εμφάνιση. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο μώλωψ, το χρώμα της μελανιάς, σκούρο ερυθρό-ιώδες. Έτσι κατανοούμε και τα επίθετα που χρησιμοποιεί ο Όμηρος για τα πλοία, φοινικοπάρηα και μιλτοπάρηα.
Ο πρώτος που συσχετίζει τη μίλτο με μολυβδούχες ενώσεις και με το επιτεταρτοξέίδιο του μολύβδου, το κοινό μας μίνιο, είναι ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Ορλάνδος.
Το υλικό αυτό πρέπει να ήταν πολύ ακριβό γιατί σύμφωνα με τα γραφόμενα του Πλίνιου μια λίβρα μίλτου αντιστοιχούσε σε 2 δηνάρια. Ίσως αυτό ακριβώς να είναι και το κλειδί γιατί ο Οδυσσέας είχε μόνο 12 πλοία. Με την μίλτο οι αρχαίοι έβαφαν τα εμπορικά αλλά και τα πολεμικά πλοία. Κύριο συστατικό της ήταν το ορυκτό κερουσίτης (cerusa στον Πλίνιο). Όταν μάλιστα σταμάτησε η εξόρυξή του οι καραβομαραγκοί την παρήγαγαν με την μέθοδο του «ξυδιού και του μεταλλικού μολύβδου».
Γιατί, όμως, τα μιλτοπάρηα, δηλαδή κοκκινομάγουλα, πλοία είχαν καλυφθεί με μίνιο, ή τέλος πάντων μιας γαίας που περιείχε μίνιο; Η προστασία ήταν διπλή. Πρώτα προστάτευε το ξύλο από το θαλασσινό νερό και δεύτερον επειδή είναι τοξική ουσία δεν επέτρεπε τα φυτά και τα μαλάκια της θάλασσας να αναπτυχθούν στα ύφαλα του πλοίου. Η εγκατάσταση αυτών των θαλάσσιων οργανισμών αύξανε την τριβή και μείωνε την ταχύτητα πλεύσης.
Από το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου μας έρχεται η εργασία του Θωμά Κατσαρού πάνω στη χρήση της μίλτου. Αφενός απέδειξε ότι η χρήση της ήταν δυνατή κατά την αρχαιότητα και αφετέρου εκτέλεσε πειράματα με βαμμένα ξύλα από αυτήν. Κατά την παρασκευή της μίλτου χρησιμοποιήθηκε κόκκινη γη από την Κέα και αιματίτης από τα ορυχεία του Λαυρίου. Και τα δυο μέρη ήταν γνωστά κατά την Μυκηναϊκή εποχή. Χρησιμοποιήθηκε επίσης, η εγκαυστική τεχνική σύμφωνα και με μια σημείωση του Αριστοτέλη (Ιππαρχικός). Η εφαρμογή του χρώματος στην ξύλινη επιφάνεια απαιτούσε το ξύλο να είναι ζεστό. Κόπηκαν, λοιπόν, πέντε δοκίμια από ξύλο πεύκου, λειάνθηκαν, κάηκε η επιφάνειά τους και σε κάποια καλύφθηκε με κόκκινη γη από την Κέα. Η κόκκινη γη προηγουμένως είχε επεξεργαστεί με ζεστό κερί μελισσών και με ρητίνη Δάμαρης. Το πείραμα διήρκησε 9 ημέρες, όσο διαρκούσε ένα μεγάλο ταξίδι στην αρχαιότητα.
Ποια είναι τα αποτελέσματα του πειράματος;
1ο. Η επιφάνεια του ξύλου που είχε δεχθεί χρώση παρουσίασε σταθερότητα και δεν αναπτύχθηκε κανένας θαλάσσιος οργανισμός. Το χρώμα παρέμεινε αναλλοίωτο.
2ο. Σε κάποια από τα δοκίμια χωρίς κάλυψη παρουσιάσθηκε αρχή σήψης ενώ σε κάποια άλλα αναπτύχθηκαν θαλάσσιοι οργανισμοί.
Τα αποτελέσματα, λοιπόν, της πειραματικής αρχαιολογίας συνάδουν με τις αναφορές των αρχαίων συγγραφέων. Βέβαια την τελευταία λέξη την έχουν τα βυθισμένα καράβια του Οδυσσέα στον πυθμένα του λιμανιού των Λαιστρυγόνων.
Για τον συγγραφέα: Ο Θεολόγης Ανδρονίδης σπούδασε Χημεία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με μεταπτυχιακές σπουδές στην Αναλυτική Χημεία στο Πανεπιστήμιο της Bologna. Ήταν καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση και μέλος του ΔΣ της ΕΛΜΕ Σερρών. Είναι συνιδρυτής της ΕΜΕΙΣ (Εταιρεία Μελέτης και Έρευνας της Ιστορίας των Σερρών) και τακτικός εισηγητής στα Μαθήματα Κλασικής Παιδείας. Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και στο διαδίκτυο : στο ιστολόγιο του http://t-logo.blogspot.com και επίσης οι ομιλίες του υπάρχουν στο κανάλι του στο YouTube .
